با افزایش تعداد فروشگاه‌های زنجیره‌ای و همواره تخفیف در کشور شاهد اعتراضاتی مبنی بر کم‌شدن تعداد مشتریان سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های کوچک هستیم. در این نوشته قصد داریم این موضوع را از جهات مختلف بررسی کنیم.
تأسیس فروشگاه‌های همواره تخفیف بر افراد مختلفی از مصرف‌کنندگان، سایر فروشندگان و جامعه اثر می‌گذارد که در این یادداشت اثرات هر کدام را بررسی می‌کنیم.

مصرف‌کنندگان

به گزارش بورس و بانک ؛رقابت در اقتصاد همواره به ‌نفع مصرف‌کنندگان است. با خروج انحصار از دست سوپرمارکت‌ها شاهد کاهش قیمت‌ها و تخفیفات قابل‌توجه در کالاهای مختلف هستیم که در شرایط تورمی کنونی توجه مصرف‌کنندگان را به ‌خود جلب کرده ‌است.
افراد برای خریدهای ماهانه فروشگاه‌هایی را ترجیح می‌دهند که تخفیف بیشتری به آنها ارائه می‌دهند و با قیمت کمتر می‌توانند کالای بیشتری را خریداری کنند. علاوه بر آن برخی از این فروشگاه‌های زنجیره‌ای؛ فروشگاه‌هایی بزرگ و معتبر هستند که تنوع کالاها در آن بسیار زیاد است و افراد حق انتخاب بیشتری دارند؛ بنابراین از این حیث نیز به نفع مصرف‌کنندگان است.
همچنین افراد در این فروشگاه‌ها بر خلاف سوپرمارکت‌ها امکان مقایسه قیمت محصولات و برندهای مختلف را دارند و می‌توانند خرید خود را ساعت‌ها ادامه دهند؛ در صورتی که در سوپرمارکت‌ها به علت فضای کوچک و حضور یک فروشنده چنین امکانی وجود ندارد و افراد ناچارند به سرعت انتخاب کرده و از فروشگاه خارج شوند. بنابراین از نظر مصرف‌کنندگان تأسیس اینگونه فروشگاه‌ها چه از نظر قیمت و چه از نظر تنوع و آزادی عمل کاری بسیار پسندیده است و مورد استقبال مصرف‌کنندگان واقع شده است.

سایر فروشندگان

معمولا با ظهور کسب‌وکارهای جدید، کسب‌وکارهای سنتی با این استدلال که مشتریان خود را از دست داده‌اند و افراد بسیاری بیکار شده‌اند؛ به دنبال به ‌دست آوردن انحصار در گروه شغلی خود هستند. در حالی که باید به این نکته توجه کرد که به دلیل بزرگ بودن این کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاری گسترده‌ای که در این کسب‌وکارها می‌شود؛ شغل‌های بیشتری نسبت به کسب‌وکارهای سنتی ایجاد می‌شود. چراکه این کسب‌وکارها نسبت به آنچه در گذشته وجود داشته است؛ تعداد افراد بیشتری نیاز دارند و همچنین شغل‌های جدیدی تعریف می‌شود که در کسب‌وکارهای سنتی جایی نداشت. مثلا در سوپرمارکت‌ها بجز یک یا دو فروشنده فرد دیگری مشغول نیست، اما در فروشگاه‌های زنجیره‌ای تعداد زیادی فروشنده، انباردار، پیک، بازاریاب و ... وجود دارد. از طرفی احتمالا فروشندگان خرد بر این باورند که تعداد زیادی از مشتریان خود را به واسطه فروشگاه‌های همواره تخفیف از دست داده‌اند. قطعا کسانی که به ‌صورت عمده خرید می‌کنند؛ فروشگاه‌هایی که تخفیف بیشتری دارند را ترجیح می‌دهند، اما واضح است که هر مصرف‌کننده در طول روز یا هفته خریدهای جزئی و روزمره‌ای دارد که برای اینگونه خریدها رفتن به فروشگاه‌های بزرگ به‌ صرفه نیست؛ چراکه معمولا رفتن به این فروشگاه‌ها نیاز به استفاده از خودروی شخصی دارد و برای خریدهای روزمره افراد ترجیح می‌دهند تا از سوپرمارکت محله خرید کنند و وقت کمتری صرف خرید شود؛ مگر اینکه در محله آنها به فاصله نزدیک فروشگاه زنجیره‌ای یا همواره تخفیف وجود داشته باشد که در میان جمعیت کل کشور افراد محدودی چنین امکانی دارند.
از طرفی دیگر به دلیل افزایش جمعیت و مهاجرت از روستا به شهر؛ تعداد مصرف‌کنندگان در کل افزایش یافته؛ بنابراین سهم سوپرمارکت‌ها نیز افزایش یافته است. همچنین در برخی از مناطق به‌ خصوص مناطق به‌ لحاظ درآمدی خوب شهر تنوع کالاهایی مثل بستنی، ماست، نوشیدنی و ... در سوپرمارکت‌ها بسیار بیشتر از فروشگاه‌های زنجیره‌ای است و همین موضوع باعث افزایش خرید از سوپرمارکت‌ها می‌شود.
در نتیجه به نظر می‌رسد تعداد سرانه مشتریان سوپرمارکت‌ها به قدری کم نشده ‌است که فشار سنگینی از این جهت به آنها وارد شده باشد و البته نباید تمام این موضوع را به حضور فروشگاه‌های زنجیره‌ای ربط داد. علت اصلی کاهش درآمد احتمالی سوپرمارکت‌ها و کم شدن مشتریان آنها؛ زیاد شدن تعداد سوپرمارکت‌ها و جذب شدن افراد به اینگونه شغل‌هاست. همچنین به دلیل تورم بالا و رکود سالیان اخیر فعالیت اغلب کسب‌وکارها تحت‌تاثیر قرار گرفته است؛ بنابراین نمی‌توان یک مشاهده احتمالی را به یک عامل خاص نسبت داد.

جامعه

از دیدگاه جامعه به نظر می‌رسد که وجود فروشگاه‌های زنجیره‌ای مفید بوده‌ است؛ چراکه این فروشگاه‌ها بزرگ بوده و دارای صرفه مقیاس هستند. در اقتصاد صرفه مقیاس به حالتی اشاره دارد که در اثر افزایش حجم تولید؛ هزینه متوسط تولید هر واحد کالا کاهش می‌یابد. صرفه مقیاس دو نوع است؛ داخلی و خارجی. در مثال مورد بحث صرفه مقیاس خارجی قابل بررسی نیست؛ چراکه عوامل خارجی که موجب صرفه مقیاس فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌شود؛ برای سوپرمارکت‌ها هم وجود دارد. به ‌عنوان مثال عواملی از قبیل قوانین و تصمیمات و برنامه‌های دولت مثل معافیت‌های مالیاتی ممکن است سبب ایجاد صرفه مقیاس برای فروشگاه‌ها شود که این عوامل برای سوپرمارکت‌ها نیز وجود دارد. به عبارتی دیگر گاهی دولت به دلایل مختلف از یک صنعت یا گروه خاصی حمایت می‌کند. مثلا به ‌دلیل اهمیت یک صنعت خاص؛ مالیات بر این صنعت را کاهش می‌دهد یا معافیت‌های مالیاتی برای آن صنعت وضع می‌کند؛ بنابراین هزینه‌های تولید در آن صنعت کاهش پیدا می‌کنند و نسبت به سایر صنایع مزیت پیدا می‌کنند که این مزیت برای تمامی اعضاء آن صنعت یا گروه یکسان است؛ بنابراین در بحث کنونی صرفه‌های مقیاس خارجی موضوعیت ندارد. اما عوامل داخلی مختص هر شرکت یا فروشگاه است و این مورد می‌تواند موجب ایجاد صرفه مقیاس برای یک فروشگاه شود که عامل بسیار مهمی برای رقابت و ماندن در بازار محسوب می‌شود.
از جمله صرفه‌های مقیاس داخلی که فروشگاه‌های زنجیره‌ای از آن برخوردار هستند؛ می‌توان به خرید عمده و کوتاه کردن زنجیره تولید اشاره کرد. این فروشگاه‌ها به ‌دلیل داشتن شعب زیاد و نیز مشتریان بسیار زیاد به‌ صورت عمده و در تعداد بسیار زیاد خریدهای خود را انجام می‌دهند؛ بنابراین امکان خرید محصول با قیمت‌های خیلی پایین‌تر نسبت به سوپرمارکت‌ها را دارند و همچنین بسیاری از این فروشگاه‌ها کارخانه‌های تولید موادغذایی و شوینده خود را دارند یا اینکه مستقیما از تولیدکننده خرید می‌کنند و واسطه‌ها را حذف کرده‌اند؛ بنابراین قیمت تمام‌شده محصول برای آنها کاهش می‌یابد و می‌توانند به مشتریان خود تخفیف ارائه کنند.
همچنین به‌ علت حجم بالای فروش آنها هزینه‌های ثابت مثل انبارداری و اجاره برای هر واحد محصول بسیار ناچیز می‌شود. همچنین این فروشگاه‌ها مدیریت واحدی دارند و چون سرمایه و توان این شرکت‌ها در مقایسه با سوپرمارکت‌ها بسیار زیاد است؛ توانایی استفاده از مدیران و بازاریابان متخصص را دارند و از این جهت نیز مزیت دارند.
از طرفی دیگر چون توانایی استخدام کارشناسان توانمند را دارند؛ به‌ گونه‌ای فروشگاه‌های خود را طراحی می‌کنند که مصرف‌کنندگان با دیدن کالاهایی که به آنها نیاز ندارند؛ به خرید ترغیب شوند و از این طریق درآمد بیشتری کسب می‌کنند. بنابراین فروشگاه‌های زنجیره‌ای به ‌دلیل داشتن صرفه‌های مقیاس و کوتاه کردن زنجیره تولید نسبت به سوپرمارکت‌ها مزیت دارند و به دلیل داشتن این مزیت می‌توانند کالا را با قیمت پایین‌تر تهیه کرده و در اختیار مشتریان خود قرار دهند.
بنابراین مصرف‌کنندگان از وجود این فروشگاه‌ها کاملا منتفع می‌شوند؛ چراکه قیمت‌ها نسبت به سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های کوچک کمتر است و حق انتخاب بیشتری دارند. از طرفی دیگر اگر کل فروشندگان جامعه را در نظر بگیریم؛ متوجه می‌شویم که این بخش نیز منتفع شده‌اند؛ چراکه تعداد فروش‌ها بالا رفته و افراد بیشتری به واسطه این فروشگاه‌ها مشغول به ‌کار شده‌اند.
برخلاف روش سنتی که یک نفر یک سوپرمارکت را اداره می‌کرد؛ در این فروشگاه‌ها با توجه به اندازه فروشگاه چند ده نفر مشغول به ‌کار هستند. به نظر می‌رسد نفعی که از این طریق کسب می‌شود؛ بسیار بیشتر از ضرری است که به سوپرمارکت‌ها وارد می‌شود؛ بنابراین از نظر جامعه وجود فروشگاه‌های زنجیره‌ای مفید بوده ‌است.
البته نباید اثر پیامدهای خارجی تأسیس این فروشگاه‌ها را فراموش کرد. مثلا در مناطقی که این فروشگاه‌ها تأسیس می‌شوند؛ مشکل جای پارک به ‌وجود می‌آید و همچنین رفت‌وآمد زیاد می‌شود که آرامش افراد ساکن در آن منطقه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین برای صحبت در مورد اثر تأسیس این فروشگاه‌ها بر جامعه نباید از وجود این پیامدهای خارجی غافل شد و باید نسبت به این مسائل هم برنامه‌ریزی لازم صورت بگیرد.

جمع‌بندی

با ظهور کسب‌وکارهای جدید معمولا کسب‌وکارهای سنتی با این استدلال که مشتریان خود را از دست داده‌اند و افراد بسیاری شغل خود را از دست دادند؛ به دنبال انحصار در گروه شغلی خود هستند؛ در حالی که باید به این نکته توجه کرد که به دلیل بزرگ بودن این کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاری گسترده‌ای که در این کسب‌وکارها می‌شود؛ شغل‌های بیشتری نسبت به کسب‌وکارهای سنتی ایجاد می‌شود.
اما همانطور که گفته شد؛ وجود این فروشگاه‌ها به دلیل داشتن صرفه‌های مقیاس و کوتاه‌کردن زنجیره تولید؛ کاملا به نفع مصرف‌کنندگان است. به ‌نظر می‌رسد که سوپرمارکت‌ها آن دسته از مشتریان خود که به ‌صورت عمده خرید می‌کنند را از دست بدهند، اما افراد همچنان خریدهای روزانه خود را از سوپرمارکت‌ها انجام می‌دهند و چون جمعیت کل کشور افزایش یافته است؛ تعداد مشتریان هر فروشگاه یا سوپرمارکت‌ها هم افزایش یافته است، اما اگر این مورد را در نظر نگیریم و مشتریان سوپرمارکت‌ها کاهش یافته باشد؛ این دلیل خوبی برای اعتراض به وجود فروشگاه‌های بزرگ نیست؛ چراکه دنیا به سمت رقابت حرکت کرده ‌است و افراد باید تمام تلاش خود را انجام دهند تا در این رقابت موفق باشند. سوپرمارکت‌ها برای افزایش فروش خود می‌توانند از اپلیکیشن‌های سفارش آنلاین مانند اسنپ‌فود استفاده کنند که در ایام کرونا بسیار مورد استفاده مصرف‌کنندگان قرار گرفته است و حتما این تجربه برای ایام پس از کرونا هم باقی خواهد ماند؛ بنابراین راه برای جذب مشتری بسته نیست؛ کافیست از پیشرفت فناوری استفاده کرد.

راضیه پاپی بالاگریوه
دانشجوی دکترای اقتصاد شریف